افتتاحیه اولین مدرسه تابستانی ملی اخلاق در پژوهش(ویژه معاونین و مدیران پژوهشی دانشگاهها)

دکتر شجاع احمدوند معاون آموزشی دانشگاه علامه طباطبائی دوشنبه ۹۸/۶/۱۱ در مراسم افتتاحیه اولین مدرسه تابستانی ملی اخلاق در پژوهش(ویژه معاونین و مدیران پژوهشی دانشگاهها) که از ۱۱ تا ۱۵ شهریور ۹۸ در فریدونکنار با مدیریت دانشگاه علامه طباطبائی برگزار می شود گفتند که امیدوار است که بحث اخلاق علمی در دانشگاه علامه طباطبائی نه صرفا در حوزه پژوهش بلکه در قالب سند اخلاق حرفه ای دانشگاهی که حداقل دو حوزه مهم آموزش و پژوهش را در بر بگیرد تدوین شود و ما در معاونت آموزشی دانشگاه آمادگی این همکاری را داریم. دکتر احمدوند آنگاه به تاریخچه آغار بحث اخلاق علمی اشاره کرد و گفتند در ۱۹۷۴ متعاقب جنایتهای نازی ها، یکی از محورهای رسیدگی دادگاه نورنبرگ بررسی عملکرد دانشمندان نازی بود که برای انجام تحقیقات خود روشهای جنایت آمیزی چون تزریق گازهای سمی به اتاق زندانیان ، مسموم کردن آنها و....را با هدف سنجش تاثیر آن بر روی زندانیان انجام می دادند. این دادگاه در نهایت مجموعه ای موسوم به Nurenberg Code را تدوین کرد که نخستین چهارچوب استاندارد برای اخلاق علمی محسوب می شود و مبنایی برای تحقیقات بعدی در این زمینه شد. در ۱۹۷۸ دولت امریکا کمیسیون ملی برای حراست از انسان در برابر آثار پژوهشهای رفتاری و زیست پزشکی تشکیل داد که این کمیسیون گزارش بلمونت(Belmont Report) را نوشت که بر سه مفهوم به لنوان مفاهیم کلیدی اخلاق پژوهش تاکید کرد: ۱) حفظ حرمت افراد در پژوهش (Respect for Persons)؛ ۲) رعایت رفاه و آسایش افراد و پرهیز از زیان رساندن به ایشان(Beneficence)؛ ۳) رعایت عدالت در مشارکت کنندگان در پژوهش (Justice). این‌گزارش به تفصیل جزئیات این سه شاخص را توضیح داده و تاکید کرده است که یک پژوهش درست و اخلاقی باید اولا محترمانه باشد، ثانیا بی ضرر باشد و ثالثا عادلانه باشد. دکتر احمدوند تجلی عینی شاخص حفظ حرمت افراد را در اعلام رضایت افراد دانستند، و اعلام رضایت نیز شامل سه عنصر اساسی است: نخست، دادن اطلاعات جامع به شرکت کنندگان (Information) در پژوهش در خصوص کلیات پزوهش، روش، اهداف، زمانی که از مشارکت کننده می گیرد، منافع و مضار آن برای شرکت کننده و امکان ترک مشارکت در هر زمانی که اراده کند. دوم، درک اطلاعات(Comprehension) به این معنی که اطلاعات به گونه ای به افراد شرکت کننده در پژوهش داده شود که کاملا آن را درک کنند بخصوص برای افراد کم‌سن وسال، افرادی که بیماریهای ادراکی دارند، بیماران علاج ناپدیر و حتی گاهی لازم است این توضیحات به افراد سومی که مراقبت از افراد مورد نطر را برعهده دارند نیز داده شود. سوم داوطلبانه بودن شرکت در پژوهش (Vountariness) یعنی افراد باید با کمال میل و بدون هر گونه فشار، استرس و اجبار در پژوهش شرکت کنند. در مجموع اعلام‌ رضایت باید در قالب یک‌ فرم به طور کتبی امضا شود و یا حداقل به طور شفاهی اعلام شود. شاخص دوم یعنی رعایت رفاه افراد و پرهیز از زیان رسیدن به ایشان، بیشتر ناطر به محافطت از افراد در برابر زیان است. در واقع باید منافع شرکت در پژوهش حداکتر و مضار آن به حداقل برسد. این منافع و مضار نیز فیزیکی، روحی روانی و اجتماعی را شامل می شود. در مورد شاخص رعایت عدالت نیز منطور این است که منافع و مسئولیتهای منصفانه بین همه توزیع شود و لدا نباید مسائلی چون‌جنسیت، نژاد، پایگاه اجتماعی و ..در مشارکت در پروهش نقش داشته باشد. حتی برعکس باید از افراد نیازمند مثل زندانیان یا افراد تحت مراقبتهای پزشکی ویژه محافظت کرد. در نهایت، در هر موسسه ای باید کمیته اخلاق یا IRB به معنی Institutional Review Board تشکیل شود تا این شاخصها را بسنجد ، اگر پروپوزالی این خصال را داشت اجازه انجام ان داده شود و الا مانع انجام ان شود تا اصلاح شود. در نهایت دکتر احمدوند جامعه ایران و نسل دانشگاهی ما را شایسته انجام اخلاقی ترین‌ پژوهشها و آموزشها دانستند و آرزو کردند که در پرتو آموزش این اصول و چهارچوبها فرهنگ اخلاقی زیستن علمی نیز در میان دانشگاهیان‌ ما تعمیم یابد.